Siz har kuni ishga borasiz va o‘z vazifangizni vijdonan to‘liq ado etasiz, ammo maoshingiz ko‘tarilmaydi, mansab pillapoyalaridan ildamlash ham negadir ortga surilmoqda. Balki hamma gap kognitiv tuzoqlardadir — mulohaza yuritishdagi vaziyatni adekvat baholashga va ishonchli qarorlar qabul qilishga xalaqit beruvchi xatoliklar. Aynan qaysi yanglishliklar sizning faoliyatingizga to‘sqinlik qilayotgani va ularni to‘g‘rilashga oid fikrlar bilan o‘rtoqlashamiz.

1. Harakatsizlikni noto‘g‘ri baholash
XX asrning 90-yillari boshida olimlar qiziqarli tajriba o‘tkazishdi. Ishtirokchilar o‘zlarini bemor taqdirini hal qiluvchi shifokor sifatida tasavvur qilishlari kerak edi. Ular oldida tanlov bor: 15 foiz holatda o‘limga olib boruvchi davolash kursini tashkil etish yoki hech qanday muolaja buyurmaslik, ammo bunda bemor hayotdan ko‘z yumish ehtimoli 20 foiz.

Olimlarning fikricha, bunda o‘ylab ko‘radigan narsaning o‘zi yo‘q — davolashni tanlash kerak edi. Aynan shu holat bemorning hayotda qolish imkoniyatini bir muncha oshiradi. Ammo tadqiqot qatnashchilarining 13 foiz qismi boshqacha fikrda edilar va harakatsizlikni ma’qul ko‘rishdi: ularning nazdida inson o‘limiga javobgarlik hissi bu tanlovda kamroq bo‘ladi. Shuningdek, taxminiy bemorning muolajalar natijasida o‘lishi xavfi qancha baland bo‘lsa, «shifokor»lardagi hech narsa qilmaslik tanlovi shuncha ortgan.

Ushbu kognitiv tuzoq ham shunday ataladi: harakatsizlikka noto‘g‘ri baho berish. U sababli biz javobgarlik olish va qaror qabul qilishdan qo‘rqamiz, hech narsa qilmaslikni tanlab tavakkal qilamiz.

Urinib ko‘rish va nimanidir o‘zgartirishga harakat qilishdan ko‘ra qimirlamay harakatsizlikni davom ettirish bizga ishonchli va xavfsizroqdek tuyiladi.

Emlashlarga qarshi insonlar bunday xatti-harakatning klassik ko‘rinishi hisoblanishadi. Ota-onalar orasida vaksinatsiyaning ikkinchi darajali ta’sirlaridan xavotirga tushish va o‘z bolalarini har qanday emlatishdan voz kechuvchi insonlar uchrab turadi.

Biroq harakatsizlikka noto‘g‘ri baho berish faqatgina salomatlikka bog‘liq muammo emas. U ishda ham paydo bo‘lishi mumkin. Masalan, biz qiyin loyihani olishga yoki qandaydir yangi va nostandart g‘oya berishga ikkilanamiz, buning o‘rniga burchakka mixlanib «komfort»da qolishni tanlaymiz. Demakki, o‘zimizni karera o‘sishidan va puldan mosuvo qilamiz.

Yana bir o‘xshash yanglishlik mavjud: status-kvoga (hozirgi yoki oldingi holat) nisbatan yon berish, ya’ni bu holatda kelajakda sodir bo‘lishi mumkin tanaffuslar va qiyinchiliklardan ko‘ra hozirgi vaziyat yaxshiroq va ishonchliroq tuyiladi.

Qanday qutulish mumkin?
Hech narsa qilmagan holatingizda nimani yo‘qotyapsiz va nimaga ega bo‘layotganingizni tahlil qiling. Ha, harakatsizlik vaqt, asab va kuchni tejashi mumkin: yangi vazifalarni bajarishga, o‘qishga, xatolar qilish yoki qaltislikka yo‘l qo‘yishga, sizning fikr va takliflaringizni ma’qul deb topmay siz haqingizda qo‘lidan bir ish kelmaydigan odam haqida o‘ylashlariga to‘g‘ri kelmaydi. Ammo siz tashabbuskorlik ko‘rsatmasangiz, yangi biror narsaga erisha olmaysiz yoki ishingizni o‘zgartira olmaysiz, demakki professional sifatida shakllanmaysiz va ko‘proq pul topishni ham boshlamaysiz.
2. Pollianna prinsipi
1913 yilda amerikalik yozuvchi ayol Elinor Porter keyinchalik bolalar adabiyoti klassikasiga aylangan «Pollianna» nomli asarini taqdim etdi. Hikoyaning bosh qahramoni o‘n bir yoshli Pollianna Uitter — har qanday, hattoki eng yomon holatda ham yaxshilik topa oladigan yengilmas optimist qiz edi.

Qizaloq ota-onasidan ayriladi va qattiqqo‘l, aytish mumkinki, shafqatsiz xolasi bilan yashashga keladi, ammo qochib ketmaydi va barcha tanbehlarni o‘ziga qabul qiladi. «Agar harakat qilsa, deyarli har narsadan quvonchli va zavqli nimadir topiladi!» deydi qahramon.

O‘zining ajoyib tabiati bilan Pollianna bolalarning ibratli personajiga aylanadi. Ingliz tilida pollyannaish sifati ham mavjud bo‘lib, g‘aroyib optimistik inson ma’nosini ifodalaydi.

Ammo Polliannaning yaxshilikka umid qilishi hammaga ham maftunkor bo‘lib ko‘rinmagan. 1978 yilda tadqiqotchilar Margaret Metling va Devid Streng ushbu qahramonni kognitiv tuzoq deb nomladilar — Pollianna prinsipi. U sababli insonlar o‘z sha’nlariga aytilgan faqat ijobiy fikrlarni qabul qilishadi, salbiy ma’noga ega so‘zlarni deyarli payqashmaydi yoki ularni ham «yutuq» sifatida baholashadi.

Masalan, boshliq bajarilgan ish yuzasidan o‘z fikrini bildirganda «pollianizm» bilan zararlangan ishchi hamma narsani faqat maqtov sifatida qabul qiladi.

Tanqidlar esa quloqqa kirmaydi yoki «menga qoyil, bular esa mayda narsalar, ularga e’tibor qaratish shart emas» kabi shakllanadi. Bildirilgan va yo‘l qo‘yilgan xatolarni hisobga olmaydigan kishilar o‘zlarini rivojlanish imkoniyatlaridan mahrum qiladilar va mutaxassis sifatida shakllanmaydilar. Demakki, maosh ham kamroq bo‘ladi. Bundan tashqari, hech qaysi boshqaruvchiga o‘zining so‘zlarini yarmini tinglamasdan o‘tkazib yuboruvchi xodim yoqmasligi tabiiy.

Qanday qutulish mumkin?
Optimizm — ajoyib va kam insonlarga xos bo‘lgan sifat. Pessimistlarga nisbatan optimistlar yengilroq va quvnoqroq hayot kechirishadi. Shuning uchun ham hayotga bo‘lgan ijobiy qarashlaringizdan butunlay voz kechish yaramaydi.

Boshlig‘ingiz, o‘qituvchi, murabbiy va o‘zingizning sevimli insonlaringiz bilan bo‘lganingizda, ular sizning bilimingizni baholashayotgan yoki o‘z fikrlarini bildirishayotgan paytda ushbu ijobiy ko‘z bilan qarash qobiliyatingizni «o‘chirib» qo‘yganingiz yaxshi. Diqqat bilan tinglang, eslab qoling, suhbatdan so‘ng keyinchalik tahlil qilib o‘z ustingizda ishlashingizga yordam beruvchi asosiy fikrlarni yozib oling.

3. Kontekst effekti
2010 yilda Journal of Consumer Research’da qiziqarli tajriba natijalari e’lon qilindi. Deyarli 200 kishidan iborat ishtirokchilar guruhiga supermarketdagi turli mahsulotlarni baholash vazifasi topshirilgan. So‘rovnoma tashkil etilgan hudud bir necha qismlarga ajratilgan: birida yerga oddiy laminat qoplangan bo‘lsa, ikkinchisida yumshoq gilam bor edi.
Ishtirokchilar oyoq ostida gilam bo‘lgan hududdagi mahsulotlarni yuqori baholashgan, chunki qulaylikni sezishgan.
Shu kabi qabul qilish xususiyati kontekst effekti deb ataladi. Undan barcha marketologlar keng foydalanishadi.

Ular do‘konlarda iloji boricha ko‘proq qulay sharoit yaratishga urinishlarining sababi shunda biz mahsulotlarni yuqori baholaymiz va ko‘proq pul sarflab yuboramiz. Chunki kontekst effekti natijasida asosiy parametrlarga nisbatan mayda detallarga ko‘proq e’tiborimizni qaratamiz.

Masalan, ish tanlashda chiroyli ofis va tekin qahva bizni ruhlantirishi mumkin, aslida esa maosh miqdori va karera istiqbollari soyada qolishi mumkin. Yoki teskarisi, bino juda qulay emasligi yoxud boshqaruvchi qiyofasi yetarli darajada savlatli bo‘lmagani uchun yaxshi ishdan voz kechamiz. Ko‘proq pul topish va mansab pog‘onalaridan ko‘tarilish istagida bo‘lganlar uchun noto‘g‘ri yo‘l.

Qanday qilib tuzoqdan qochish mumkin?
Muhim qaror qabul qilishingiz